ΣΑΡΛΟΤ, DAVID FOENKINOS (ΕΚΔ. ΕΣΤΙΑ)

ΣΑΡΛΟΤ

David Foenkinos

Εκδ. Εστία

“Η μνήμη δεν είναι ένα εργαλείο για την εξερεύνηση του παρελθόντος αλλά το θέατρό του. Όποιος ζητά να πλησιάσει το θαμμένο παρελθόν του πρέπει να σκάψει βαθιά. Η μνήμη, αυτό το θέατρο του παρελθόντος, είναι η έκθεση των θαμμένων θραυσμάτων, τα οποία ο ερευνητής ανακαλύπτει κρυμμένα στο χώμα. Η μνήμη φέρνει στο φως τα ερείπια του παρελθόντος και τα τοποθετεί στη σκηνή του παρόντος.». Walter Benjamin[1]

Η πρώτη μου γνωριμία μου με το επίθετο Foenkinos, ουσιαστικά με τους αδελφούς Foenkinos, Stéphane και David,  έγινε το 2011 με την παράξενα τρυφερή ταινία τους «La Délicatesse» που βασίζεται στο ομότιτλο βιβλίο του David και με πρωταγωνιστές την ευαίσθητη Audrey Tautou και τον καλόκαρδο François Damiens.

Το πρόσφατο βιβλίο του David Foenkinos “Σαρλότ”, είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό, αυτόνομο, πρωτότυπο όχι μόνο για το συγγραφέα και σε σχέση με ό,τι μας έχει συνηθίσει έως σήμερα αλλά και ως γενικότερη έμπνευση και γραφή. Ενδιαφέρουσα και συγκινητική εξέλιξη για τον David, ο οποίος σε παλαιότερες συνεντεύξεις του  ανέφερε ότι στο σπίτι της οικογένειάς του, με ελληνική καταγωγή από τον πατέρα του, δεν υπήρχε χώρος για βιβλία, ούτε για μουσική. Παρόλα αυτά, φαίνεται ότι είναι αδύνατον να ξεφύγει κανείς από τη μοίρα του και έτσι τα βιβλία ήρθαν και τον συνάντησαν στην ηλικία των δεκαέξι ετών όταν έκανε μία εγχείριση ανοιχτής καρδιάς και χρειάστηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα να νοσηλευθεί. Έκτοτε, ο David και τα βιβλία  πορεύονται μαζί χέρι-χέρι.

Πολύ αγαπητός συγγραφέας, τόσο για τη σεμνότητά του, την τρυφερότητα των έργων του, το χιούμορ αλλά και το στοιχείο του αναπάντεχου που χαρακτηρίζει τα βιβλία του, ο David Foenkinos για το 13ο βιβλίο του, τη Σαρλότ, βραβεύθηκε με δύο πολύ σημαντικά λογοτεχνικά βραβεία στη Γαλλία, το Prix Renaudot  και το Prix Goncourt des Lycéens για το έτος 2014. Μιλώντας στους φανατικούς αναγνώστες του, οι οποίοι μάλιστα ονομάζονται στα γαλλικά «Foenkinosphiles», ο χαμηλών τόνων David, συχνά μιλά για την αφοσίωσή του σε ένα σκοπό : να φέρει τη νέα γενιά των 16ρηδων μαθητών Λυκείου πιο κοντά στο βιβλίο.

Με τη “Σαρλότ” ο David Foenkinos σπάει κάθε ρεκόρ : όχι μόνο καταφέρνει να γράψει ένα βιβλίο-σταθμό της γαλλικής, σύγχρονης λογοτεχνίας αλλά, ουσιαστικά, θέτει σε λειτουργία έναν μηχανισμό αναγνώρισης μίας πολύ σημαντικής καλλιτέχνιδος. Η γνωριμία του συγγραφέα με το έργο της Charlotte Salomon «Ζωή; ή Θέατρο;» υπήρξε μία αποκάλυψη-καταλύτης, απόλυτα εθιστική.

Η αρχή έγινε το 2006, όταν ο David Foenkinos, μετά από πρόσκληση μιας φίλης του, επισκέφθηκε το Musée d'Art et d'Histoire du Judaïsme (Μahj) στο Παρίσι και έμεινε εκστατικός, μπροστά σε ένα καινοφανές, ανεπανάληπτα συγκλονιστικό καλλιτεχνικό δημιούργημα. Ο συγγραφέας σαγηνεύεται από τη δύναμη του έργου και αποκτά ένα είδος εμμονής με τη Charlotte Salomon, αποφασίζοντας να της αφιερώσει ένα βιβλίο του. Ξεκινά λοιπόν μία προσωπική πορεία αφιερωμένη στο να γνωρίσει καλύτερα την προσωπικότητα και το έργο της Charlotte που χάθηκε σε ηλικία 26 ετών σε στρατόπεδο συγκέντρωσης κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

H ιστορία της Charlotte, η πραγματική ιστορία, είναι στην ουσία ένα ρέκβιεμ για την απώλεια σε κάθε έκφραση της ζωής της ηρωίδας : απώλεια της μητέρας, απώλεια της τρυφερότητας, απώλεια της ελευθερίας, απώλεια του έρωτα, απώλεια της ψυχικής ισορροπίας, απώλεια της αθωότητας, απώλεια του αγέννητου παιδιού της και, εν τέλει, της ζωής της….Με γονείς που ανήκαν στη μεγαλοαστική τάξη του Βερολίνου, γερμανοί εβραϊκής καταγωγής, η Charlotte μεγαλώνει βιώνοντας μία διαδοχή εξαιρετικά επώδυνων γεγονότων. Η σκιά του ναζισμού και η νέα τάξη πραγμάτων γκετοποιεί, καταπιέζει και απομακρύνει τη Charlotte από κάθε κοινωνική έκφραση. Ταυτόχρονα, ένα σκοτεινό μυστικό, μία κληρονομιά εν είδει «κακού αίματος» βαραίνει την ηρωίδα η οποία αναγκάζεται να καταφύγει στη Νότια Γαλλία, αφήνοντας πίσω της την πατρίδα της και έναν μεγάλο έρωτα. Όμως η μοίρα της επιφυλάσσει και άλλες δραματικές εξελίξεις στη νέα της ζωή όπου, τελικά, προδωμένη οδηγείται, έγκυος πέντε μηνών, στο Auschwitz, όπου και πεθαίνει σε θάλαμο αερίων σε ηλικία είκοσι έξι ετών το 1943.

Εν έτει 1940,  μέσα σε αυτή την απίστευτη τραγωδία και μετά την αποκάλυψη των σκοτεινών μυστικών μίας οικογένειας της οποίας η Charlotte είναι το τελευταίο μέλος, αποφασίζει ότι «πρέπει να ζήσει για να δημιουργήσει. Να ζωγραφίσει για να μην τρελαθεί.». Και έτσι, ξεκινά «να κάνει τους νεκρούς να αναστηθούν», «για να θεωρήσει τελικά την τέχνη σαν τη μόνη δυνατότητα ζωής». Το έργο της “Ζωή; ή Θέατρο;” «είναι μια ζωή φιλτραρισμένη από τη δημιουργία», ένας συγκερασμός εικόνων, κειμένου και μουσικών οδηγιών, σε ένα σύνολο πλέον των χιλίων υδατογραφιών εκ των οποίων κρατά τις 781, τις οποίες η Charlotte ζωγράφισε με πυρετώδη αφοσίωση μεταξύ 1940-1942, κλεισμένη σε ένα μικρό δωμάτιο ξενοδοχείου, με πενιχρά μέσα στη διάθεσή της (σε όλο της το έργο χρησιμοποιεί τα τρία βασικά χρώματα, κόκκινο, μπλε, κίτρινο). Σκοπός της καλλιτέχνιδος, σύμφωνα με τα όσα η ίδια γράφει, είναι να δώσει φωνή σε κάθε ήρωα χωρίς να επιβάλλει τη δική της. Το σύνολο των υδατογραφιών, πρόδρομος των σημερινών «graphic novels» πάλλεται από φως, χρώμα, χιούμορ, ευρηματικότητα και δύναμη ζωής. Τις εμπιστεύτηκε στο γιατρό της λέγοντάς του ότι «είναι ΟΛΗ μου η ζωή». Μεταφορικά αλλά και τόσο κυριολεκτικά.

To έργο «Ζωή; ή Θάνατος;», δεν επιτρέπει σε κανένα δράμα της σύντομης ζωής της να αποτελέσει αφήγηση επώδυνη, σκοτεινή, θλιβερή. Η Charlotte βουτά στα βάθη της απελπισίας αλλά με την ίδια κίνηση γιορτάζει τις χαρές της παιδικής ηλικίας, το ερωτικό πάθος (το πρόσωπο του αγαπημένου της παρουσιάζεται 2.997 φορές στις υδατογραφίες) και τη δύναμη της δημιουργίας στην οποία δεν μπορεί να αντισταθεί. Η γνώση αυτή έρχεται ως αποτέλεσμα της μοναξιάς, της καταβύθισης στον εαυτό, της λεπτομερούς παρατήρησης του άλλου και της εγγύτητας του θανάτου. Τα καλλιτεχνικά στοιχεία του έργου της έχουν ως αφετηρία την ίδια τη ζωή, με μία τόλμη και μία ένταση που ξαφνιάζουν.

Δύο κόσμοι λοιπόν, ένας κόσμος αληθινός και ένας κόσμος θεατρικός. Όσα βλέπουμε στο φως κι όσα κρύβονται στο σκοτάδι. Το παρελθόν, οι φόβοι κι οι φοβίες μας. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ύπαρξής της, η Charlotte Salomon έζησε την τραγικότητα. Αφήνει όμως πίσω της ένα έργο-σταθμό, όπου αφηγείται αυτά που επιλέγει να θυμάται, η μνήμη της αναπλάθεται με ένα λυρισμό γεμάτο θάρρος, σχήματα, χρώματα και μουσική. Μέσα από την απόδραση προς το φως, μέσα από την τέχνη της, βρίσκει τη δύναμη που χρειάζεται για να επιβιώσει, να ξεπεράσει όλα όσα την κρατούσαν δέσμια, αρνείται να υποταχθεί σε μία, σχεδόν προδιαγεγραμμένη, μοίρα τολμώντας ακόμη να κάνει και φόνο (σε επιστολή που έγραψε και διασώθηκε μαζί με τις υδατογραφίες, αναφέρεται στο γεγονός της δηλητηρίασης του παππού της από την ίδια, τις τελευταίες στιγμές του οποίου τις έχει αποτυπώσει σε σχέδιό της).

Είναι πλέον μία άλλη Charlotte, μία αναγεννημένη Charlotte, μία Charlotte κατ’επιλογή.

Η “Σαρλότ” του Foenkinos είναι μία βιογραφία. Διαφορετική όμως, πρωτότυπη και ξεχωριστή από όλα όσα έχουμε ως σήμερα συνηθίσει. Είναι μία βιογραφία συγκινησιακή, ένα εγχείρημα μοναδικό σε ομορφιά και αποτέλεσμα.  Καταγράφει τη γέννηση μίας εξαιρετικής καλλιτέχνιδος από μία οικογένεια γεμάτη σκοτεινά μυστικά – ψυχασθένειες, σεξουαλική παρενόχληση, αυτοκτονίες και μάλιστα σε ένα περιβάλλον μεγάλων κοινωνικών αναταραχών που συνοδεύουν την άνοδο του ναζισμού και την εξάπλωση του φόβου, της οδύνης και του θανάτου σε όλη την Ευρώπη. Το κείμενο του Foenkinos μας συνεπαίρνει με τη συναισθηματική του δύναμη και την εξαιρετική ψυχολογική του διείσδυση. Ο συγγραφέας ξεδιπλώνει την ίδια την ψυχή του καθώς  αναπνέει την ενέργεια της ηρωίδας του, η γραφή του ακολουθεί τα ίχνη της και η αφήγησή του γίνεται μία  αποτύπωση, μοναδικής ακρίβειας, της ζωής της Charlotte.

Ο ίδιος ο συγγραφέας ομολογεί ότι το εγχείρημα συγγραφής της βιογραφίας της Charlotte Salomon ήταν για αυτόν ιδιαίτερα δύσκολο. Έπρεπε να καταφέρει να αποφορτίσει το συγκινησιακό βάρος που ένιωθε, να αποτινάξει τη σκόνη που κατακάθεται σαν αποπνικτική αχλύ και, παράλληλα, μέσα από την καταγραφή των γεγονότων να εκφράσει τα δικά του συναισθήματα, να μιλήσει ο ίδιος για τη γυναίκα-καλλιτέχνη που τον συγκλόνισε και που, χρόνια ολόκληρα, τον έχει συνεπάρει σε ένα θαυμαστό ταξίδι αναζήτησης.

Το αποτέλεσμα έρχεται να δικαιώσει τις επιλογές του. Ο αναγνώστης διαβάζει ένα μυθιστορηματικό κείμενο-βιογραφία, εξαιρετικής ομορφιάς. Για δύο κυρίως λόγους : για την πρωτότυπη αποτύπωση, κυρίως, στο γαλλικό κείμενο, με τη μορφή ποίηματος σε ελεύθερο στίχο όπου κάθε φράση καταλαμβάνει μία και μόνο γραμμή. Φράση, τελεία, αλλαγή γραμμής, φράση, τελεία, αλλαγή γραμμής (είναι αυτονόητο ότι στη μετάφρασή του στα ελληνικά δεν είναι κάτι τέτοιο δυνατό να επιτευχθεί εξ’ολοκλήρου στο κείμενο). Με τον τρόπο αυτό τηρείται ένας ρυθμός, μία ανάσα ενόσω διαβάζουμε για τα παράδοξα τραγικά γεγονότα της ζωής της Charlotte. Η πραγματικότητα είναι ζοφερή παρόλα αυτά ο τρόπος γραφής έρχεται σαν αεράκι ελαφρύ να διαλύσει το σκότος, απόλυτα ταιριαστός με το έργο της ίδιας της ζωγράφου, η οποία στο έργο της «Ζωή; ή Θέατρο;» μετατρέπει με πρωτοφανή τόλμη το σκοτάδι σε ένα μεγαλειώδες έργο γεμάτο χιούμορ, φαντασία, γλυκύτητα και ελαφρότητα.

Παράλληλα, ο συγγραφέας ομολογεί ότι, εν γνώσει του, παρέβη τον μεγάλο, κατά τον Flaubert, συγγραφικό κανόνα, «όπου ο συγγραφέας πρέπει να είναι πανταχού παρών και αόρατος». Ο ίδιος αρνείται να είναι απών, αντιθέτως, θέλει να συμμετέχει, να μιλήσει, να εκφράσει την αγάπη του για τη Charlotte, να εξηγήσει τους λόγους για τους οποίους τον έχει μαγέψει, να καταθέσει τις προσωπικές του μαρτυρίες από το ταξίδι που πραγματοποίησε στα βήματά της, προκειμένου, όπως ό ίδιος αποκαλύπτει «να ανασάνει τον αέρα που ίδια ανάσανε». Μέσα στο κείμενο παρεμβαίνει, η βιογραφία δεν είναι απλά και μόνο καταγραφή γεγονότων του «τότε», είναι και μία μαρτυρία του «σήμερα», συμπληρώνοντας την αφήγηση με ιστορίες που ο ίδιος ο συγγραφέας βίωσε μέσα στο διάστημα των δέκα περίπου ετών, όσο διήρκησε η έρευνά του και η συγγραφή του βιβλίου για τη Charlotte Salomon.

Ταυτόχρονα, το βιβλίο “Σαρλότ” είναι και ένα μυθιστόρημα μαθητείας (Bildungsroman) όπου ο εσωτερικός μονόλογος της ηρωίδας, στην πορεία της προς την ενηλικίωση την οποία παρακολουθούμε και μέσα από τα το έργο της, έχει αντικατασταθεί από την εσωτερική φωνή του ίδιου του συγγραφέα, θέτοντάς μας μάρτυρες μίας εξαιρετικά σημαντικής αλλαγής σε μία έως τότε αρρωστημένη οικογενειακή παράδοση : σε πείσμα όλων των προβλέψεων, παρά τις αντίξοες συνθήκες πολέμου, φόβου και θανάτου αλλά και του στίγματος ψυχασθένειας που πιθανώς κουβαλά, η Charlotte μέσα στο πέρασμα των χρόνων, περνά από την παιδική στην εφηβική και τέλος στην ενήλικη ζωή της, γίνεται μια γυναίκα με μία απίστευτη εσωτερική δύναμη, ανθίζει σαν πολύχρωμο λουλούδι, αγωνίζεται να σταθεί ως αυθύπαρκτη οντότητα, να θέσει τέλος στον πόνο και στη θλίψη ακροβατώντας ακόμη και στην κόψη της τρέλας προκειμένου να ξορκίσει το κακό και να κερδίσει το δικαίωμα σε μία νέα ζωή όπου σαν φοίνικας θα αναγεννηθεί από τις στάχτες.

Η Charlotte Salomon, χάρη στο έργο του David Foenkinos, γίνεται πλέον σύμβολο, ξεπερνά τα όρια του χρόνου και του τόπου, καταβυθίζεται εντός της για να αναδυθεί ως μία γυναίκα ολοκληρωμένη η οποία μέσα από το έργο της «Ζωή; ή Θέατρο;» αποδομεί το παρελθόν της για να το ανασυνθέσει, δημιουργεί σε νέες βάσεις, σκηνοθετεί αυτό που επιλέγει για τον εαυτό της. Έχοντας αποφασίσει ήδη ότι θα αντιμετωπίσει με το δικό της τρόπο το πεπρωμένο της, τολμά να ζήσει «φυσιολογικά», μένει έγκυος, παντρεύεται, ονειρεύεται, αλλά, δυστυχώς, η σκληρή μοίρα των κατατρεγμένων, σαν ζηλόφθονη θεά, την κυνηγά και την εντοπίζει, εκεί στο καταφύγιό της στη Νότιο Γαλλία, οδηγώντας τη στο θάνατο.

Είναι πλέον γνωστό ότι η επιτυχία του βιβλίου και η μετάφρασή του σε πλήθος γλωσσών προκάλεσε το ενδιαφέρον των αναγνωστών να ασχοληθούν με τη ζωή και το έργο της Charlotte Salomon, αποτείοντας, έστω και με κάποια καθυστέρηση, φόρο τιμής σε μία γυναίκα-καλλιτέχνη που συνδυάζει την οδύνη με μία δύναμη ψυχής που έρχεται να μας απογειώσει με την σαγήνη του έργου της «Ζωή; ή Θέατρο;». Η αγαπημένη Charlotte του David Foenkinos βρήκε, επιτέλους, τη θέση που της αξίζει, αναγνωρίζεται ευρέως ως μία ιδιοφυής καλλιτεχνική προσωπικότητα του 20^ου αιώνα, αναρτώνται αναμνηστικές επιγραφές στα μέρη που έζησε, οργανώνονται εκθέσεις σε διάφορα μουσεία στην Ευρώπη, ομιλίες και παρουσιάσεις, άρθρα γράφονται σε εγνωσμένου κύρους ευρωπαϊκά έντυπα, αποτέλεσε ακόμη και αντικείμενο επιστημονικών μελετών κλινικής ψυχολογίας.

Κλείνοντας, θα ήθελα να παρουσιάσω μία υδατογραφία από τον επίλογο του έργου «Ζωή; ή Θέατρο;» (τη λεγόμενη «εικόνα-υπογραφή») στην οποία η Charlotte Salomon (τα αρχικά της στο κάτω αριστερό μέρος της εικόνας “CS”) παρουσιάζει τον εαυτό της σαν μία σχεδόν διάφανη μορφή που κρατά πινέλο και χαρτί – η στάση του σώματος μας θυμίζει πολύ τη «Μικρή γοργόνα» στην Κοπεγχάγη – η οποία ατενίζει το σημείο όπου το νερό της θάλασσας συναντά το μπλε του ουρανού, ενώ μία κόκκινη διακεκομμένη γραμμή συνδέει το βλέμμα της με το λευκό κενό από όπου αναδύεται μία μορφή (άραγε η ίδια η καλλιτέχνης αναγεννημένη;), έχοντας  γράψει στην πλάτη της με κεφαλαία γράμματα τη φράση «Ζωή; ή Θέατρο;», αποτυπώνοντας στη συγκεκριμένη υδατογραφία ένα, μοναδικής σύλληψης, συνδυασμό αθωότητας, γνώσης του «εγώ» και αγωνιώδους, σχεδόν πυρετικής, αφήγησης.

Τέλος, σε μία υδατογραφία κειμένου, η Charlotte Salomon περικλείει τις σκέψεις της:

 «... Και με μάτια που ξυπνούν από το όνειρο είδε όλη την ομορφιά γύρω της, είδε τη θάλασσα, ένιωσε τον ήλιο και ήξερε ότι έπρεπε να εξαφανισθεί για λίγο από την ανθρώπινη επιφάνεια, να κάνει κάθε θυσία για να φτιάξει τον κόσμο της από την αρχή, μέσα από όλα τα βάθη.

Και από εκεί προέκυψε το Ζωή; ή Θέατρο;;;».

Η βιβλιοπαρουσίαση για τη «ΣΑΡΛΟΤ» του David Foenkinos γράφτηκε από τη Νάντια Τράτα και διαβάστηκε στην Ομάδα Φιλαναγνωσίας του Βιβλιοπωλείου ΙΑΝΟΣ στις 7/3/2018.

---

[1] Walter Benjamin (1892-1940): Γερμανός φιλόσοφος, κριτικός και δοκιμιογράφος, συνδύασε στοιχεία του γερμανικού ιδεαλισμού, του ρομαντισμού, του δυτικού μαρξισμού και του εβραϊκού μυστικισμού. Στο έργο του ασχολήθηκε με την αισθητική θεωρία, τη λογοτεχνική κριτική και τον ιστορικό υλισμό.