STONER, JOHN WILLIAMS (ΕΚΔ. GUTENBERG)

O Στόουνερ

John Williams

Εκδ. Gutenberg

Ποιος είναι στ’αλήθεια ο William Stoner; Ένας «loser», ένας «αποτυχημένος» που γίνεται, για κάποιο περίεργο λόγο, «λογοτεχνικός ήρωας» ή μήπως κάτι άλλο; Και γιατί άραγε μπαίνει κανείς στον κόπο να γράψει και πολύ περισσότερο να διαβάσει, μία ιστορία επαναλαμβανόμενων, συνεχιζόμενων, φαινομενικά, διαψεύσεων;

Ο ήρωας, γιος φτωχής αγροτικής οικογένειας, φεύγει για να σπουδάσει κάτι σχετικό με τη γη, μαγεύεται, εντωμεταξύ, από το μάθημα της αγγλικής λογοτεχνίας και μένει πια στο Πανεπιστήμιο του Μιζούρι ως καθηγητής ο ίδιος πια. Ο Stoner δεν θα γίνει ήρωας πολέμου, ούτε συγγραφέας, δεν θα γίνει επιτυχημένος σύζυγος, ούτε καν αξιομνημόνευτος καθηγητής. Τίποτε το μεγαλειώδες δεν τον κάνει να ξεχωρίζει, παρά μόνο μια σιωπηλή εσωτερική αποφασιστικότητα, ένας ζήλος ανέκφραστος για τη ζωή που τον οδηγεί έως το τέλος μιας αφόρητα συνηθισμένης ιστορίας. Από ένα γάμο κατεστραμμένο σε μία υποχρεωτική συνταξιοδότηση, η ιστορία της ύπαρξής του είναι ένα χρονικό απόρριψης, ένα δράμα δοσμένο με εξαιρετικό λυρισμό, παιγμένο σε τόνο μινόρε, φωτισμένο από το πέρασμα φευγαλέων στιγμών χαράς – μία παράνομη ερωτική σχέση, η επαφή του ήρωα με την κόρη του, ζωγραφισμένες με λεπτότητα και με μία σκίαση που γίνονται αξέχαστες.

Γραμμένο σε τριτοπρόσωπη αφήγηση, έχοντας ως πρωταγωνιστές ήρωες με εξαιρετικά δυνατούς χαρακτήρες, όπως οι απλοϊκοί αλλά συμπονετικοί γονείς, οι εκμεταλλευτές συγγενείς, ο καλός φίλος με τον οποίο ο ήρωας δεν κατάλαβε παρά μόνο στο τέλος πόσο κοντά του ήταν, ο άσπονδος εχθρός που διακατέχεται από μία αρρωστημένη εμμονή, η τυπική αμερικανίδα σύζυγος της συγκεκριμένης εποχής (υστερική, σεμνότυφη, μένει στο «φαίνεσθαι» και στους τύπους, ανίκανη να διαχειριστεί κάθε συναίσθημα), η αξιαγάπητη κόρη που πέφτει θύμα της ίδιας της μητέρας της και γίνεται ένα πλάσμα βαθιά δυστυχισμένο, στερημένο και καταπιεσμένο, η λατρεμένη πανεπιστημιακός-ερωμένη που χαρίζει πρωτοφανείς στιγμές πραγματικής αγάπης που διαρκεί μια ζωή, οι φοιτητές, επώνυμοι και ανώνυμοι.

Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα ήπιων τόνων που μας ξαφνιάζει με την υπόκωφη δόνηση που μας προκαλεί η καθημερινότητα της μετριότητας με προεξέχοντα όλων τον πρωταγωνιστή Stoner, όνομα και πράγμα, επίμονος και ανθεκτικός σαν την πέτρα (stone στα αγγλικά). Ο αναγνώστης παρακολουθεί μια ιστορία η οποία διαδραματίζεται χρονικά στην αμέσως προηγούμενη γενιά από αυτή του συγγραφέα. Ίσως αυτό αποτελεί μία ικανοποιητική αιτιολόγηση για το γεγονός ότι στην εποχή της πρώτης κυκλοφορίας του δεν κατάφερε να ξεχωρίσει ιδιαίτερα λόγω του ότι η Αμερική της δεκαετίας του 60 αποθεωνόταν με τη μεγάλη επιτυχία που γνώριζε την εποχή εκείνη ο μεταμοντερνισμός. Η σύγχρονη αμερικανική λογοτεχνία αλλά και η κοινωνία ολόκληρη μεταφέρουν πια το κέντρο βάρους : από τους ήρωες-χαρακτήρες, στους ήρωες-προσωπικότητες.

Ο συγγραφέας συμπυκνώνει την κεντρική ιδέα του έργου του ήδη από την πρώτη σελίδα : το μυθιστόρημα ακολουθεί τη ζωή του ακαδημαϊκού William Stoner, ενός ανθρώπου που ξεχάστηκε από τους φοιτητές του και από τους συναδέλφους του, από την ιστορία την ίδια. Σαν να μας προκαλεί να παρατήσουμε το βιβλίο αμέσως. Παρόλα αυτά πρόκειται για ένα έργο αδίστακτο στην αφοσίωσή του στις ανθρώπινες αλήθειες και απίστευτα τρυφερό στην εκτέλεσή του. Αβίαστα, η αφήγηση μας κρατά σε εγρήγορση, παρότι κάθε σελίδα, περίπου, είναι και μία, ακόμη, αποτυχία. Είναι όμως πράγματι έτσι; Και τότε γιατί οι αποτυχίες αυτές δεν μας φαίνονται αφόρητες, γιατί, μόλις ολοκληρώσει ο αναγνώστης την ανάγνωση, φθάνει σε μία απροσδόκητη διαπίστωση;

Υπάρχει κάτι πολύ ξεχωριστό και ανατρεπτικό στην ιστορία του Stoner : πέρα και πάνω από τα όσα συμβαίνουν στην ανθρώπινη βιωτή  ο ήρωας φωνάζει πως η σπουδαιότητα καθενός από εμάς στηρίζεται στην ικανότητά μας να αντιμετωπίσουμε την αλήθεια για το ποιοι είμαστε στην πραγματικότητα, στην ιδιωτική μας ζωή και όχι πώς φαινόμαστε στη δημόσια ζωή μας.

Ο ήρωας του βιβλίου William Stoner είναι, εν πολλοίς, ένας ήρωας γεμάτος αμφιβολίες, εσωστρεφής και παθητικός. Αποτυγχάνει ακόμη και στο να προστατέψει την κόρη του από την προβληματική και ψυχικά ασταθή σύζυγό του. Η ιστορία της ζωής του δεν αποτελεί ύμνο ούτε στην επαγγελματική επιτυχία, ούτε στο συζυγικό θρίαμβο, ούτε στην προσωπική καταξίωση αλλά, παρόλα αυτά, είναι τόσο κοντά στην πραγματικότητα για αυτό και ο αναγνώστης κλείνοντας το βιβλίο παρόλη τη θλίψη που ίσως ένιωσε, τελικά αναγνώρισε κάτι πολύ οικείο, πολύ προσωπικό για καθένα από εμάς : η ζωή μας είναι ένα συνοθύλευμα επιθυμιών, αναστολών και συμβιβασμών.

Και εδώ βρίσκεται η απόλυτη αλήθεια, η βαθύτερη ουσία του βιβλίου αυτού, που μας αποκαλύπτει σαν ένα αδιαφιλονίκητο ξάφνιασμα: ότι ο Stoner κάθε στιγμή της ζωής του παίρνει θαρραλέες, για τον ίδιο, αποφάσεις. Ο εργατικός και αφοσιωμένος γιος του φτωχού αγρότη βρίσκει την κλίση του στη λογοτεχνία και αποφασίζει να ακολουθήσει ένα εντελώς διαφορετικό δρόμο από αυτόν που του ήταν γραμμένος. Εργάζεται με ζήλο και θέρμη για να εκπληρώσει την αποστολή του ως δάσκαλος αδιαφορώντας για την ενίοτε εχθρική αντιμετώπιση από συναδέλφους του, αποφασίζει να ενδώσει στη σχέση του με τη συνάδελφό του παρότι γνωρίζει τη θλιβερή κατάληξή της. Τα γεγονότα της ζωής του δεν διαδραματίζονται σε καμία μεγάλη σκηνή της ιστορίας και αυτό κλείνει το νόημα του έργου : η ζωή του καθενός μπορεί τελικά να μη φαίνεται καθόλου ηρωική ή ξεχωριστή, όμως εξαρτάται απόλυτα από την προσοχή που εμείς οι ίδιοι της δίνουμε.

Μακριά από τη σημερινή αντίληψη περί σπουδαιότητας, σε αντιδιαστολή με τη φιλοδοξία και τη συσσωρευμένη επιτυχία, πίσω από την οποία όλοι τρέχουμε ασθμαίνοντας έτσι ώστε να αρθούμε στο ύψος των απαιτήσεων που υπαγορεύει η σύγχρονη κοινωνία, το μοντέλο του Stoner είναι ένα αρχετυπικό λογοτεχνικό πρότυπο του «Καθένα», ένας άτολμος μεσαιωνιστής που ξοδεύει τη ζωή του ανάμεσα σε αρχαία αγγλικά κείμενα. Αντιμετωπίζει το Πανεπιστήμιο ως ένα ιερό όπου ακόμη λατρεύεται ο κόσμος των υψηλών ιδανικών. Σήμερα φαντάζει ως απολίθωμα.

Σε μία ναρκισσιστική κοινωνία απολαύσεων, επιτάχυνσης του πνευματικού και συγκινησιακού μας μεταβολισμού, ετοιμότητας να πριμοδοτήσουμε τη δράση έναντι της ενατένισης, ο Stoner ξεγελά ως ένα ακατανόητο μυθιστόρημα για ένα ερείπιο ανθρώπου με χώρο δράσης ένα πανεπιστημιακό περιβάλλον κάπου σε μία μικρή αμερικάνικη, άγνωστη στο ευρύ κοινό, πόλη. Μία υποσημείωση στο βιβλίο της ιστορίας.

Μήπως όμως, τελικά, όλοι δεν είμαστε μία υποσημείωση; Τα όνειρα που κάνουμε και οι προσδοκίες που τρέφουμε δίνουν τη θέση τους σταδιακά στην αδυσώπητη πραγματικότητα της ζωής μας.

Ως λογοτεχνικός ήρωας ο Stoner θα παραμείνει στη σκιά για πάντα. Αλλά αυτό είναι η μοίρα του ανθρώπου. Οι πιο βαθιές πράξεις αρετής και αμαρτίας, ηρωισμού και φαυλότητας, είναι γνωστές στους πιο  κοντινούς μας ανθρώπους και λησμονούνται γρήγορα. Ακόμη και τα βαθύτερα συναισθήματά μας συνήθως μένουν κρυμμένα στις ρωγμές της καρδιάς μας. Ο λόγος για τον οποίο επιδιώκουμε να δηλώσουμε με φανταχτερό τρόπο την παρουσία μας στον κόσμο αυτό είναι ακριβώς για να απομακρύνουμε τον εαυτό μας από την επώδυνη αλήθεια. Αποκαλύπτουμε τόσα πολλά για τον εαυτό μας σε ολοένα και περισσότερους ανθρώπους γύρω μας σαν οι αποκαλύψεις αυτές να μπορούν να μας τραβήξουν μακριά από την ενατένιση του ίδιου του εαυτού μας. Αυτό που δίνει στο μυθιστόρημα Stoner την ιδιότητα ενός ρηξικέλευθου έργου τέχνης είναι ότι αναπαριστά αυτή την  αντιπαράθεση όχι ως τραγωδία αλλά ως την κύρια πηγή εξιλέωσης η οποία έρχεται τελικά όχι με τη μορφή θρησκευτικής αποκάλυψης αλλά μέσω της πνευματικής και ψυχικής ανάτασης που συντελείται με τη βοήθεια της τέχνης: είναι η στιγμή που ο ήρωας διαβάζοντας το 73^ο Σονέτο του Shakespeare αφουγκράζεται την ίδια του την ψυχή και για πρώτη φορά δίνει σημασία στη ζωή του, στον εαυτό του, στις επιθυμίες του. Με όποιο κόστος.

Ενώ η μοίρα του τον καταβροχθίζει, στο τέλος της ζωής του ο δημιουργός του Stoner παρατηρεί : «Είχε επίγνωση του ποιος ήταν. Ήταν ο εαυτός του, ήξερε ποιος ήταν, τι ήταν.».

Πόσοι άραγε από εμάς μπορούμε να το πούμε αυτό;